بررسی آرایۀ جدول در نسخ خطی؛ با تأکید بر متون قرون چهارم تا نهم هجری قمری

جدول آرایه‌ای ساده است که در نسخه‌های اسلامی اولیه هم دیده می‌شود. می‌توان این جداول را بر اساس نقش آنها در صفحه‌آرایی به دو شکل جداول‌ کاربردی و جداول‌ تزیینی تقسیم کرد. با توجه به اینکه این آرایه‌ها به‌صورت مستقل و با تکیه بر نمونه‌های متقدم موجود در نسخ اسلامی کمتر مورد پژوهش قرار گرفته‌اند مطالعۀ پیش‌رو ضرورت یافته‌است. از طرفی شناخت هرچه بهتر این آرایه شناخت جنبه‌های دیگر هنر کتاب‌آرایی را هم تسهیل می‌کند. هدف این پژوهش شناخت این آرایه، پیشینه و سبک‌ها و ابزارهای مرتبط با آن بوده‌است. پرسش‌های مطرح در این زمینه عبارت بوده‌اند از: 1) آیا تعاریف لغوی موجود از جداول (اعم از کاربردی و یا تزیینی) در متون با توجه به نمونه‌های موجود از هریک از آنها در نسخه‌های خطی مطابقت دارد؟ 2) پیشینۀ جدول وجدول کشی با استناد بر متون به چه تاریخی باز می‌گردد؟ 3) چه سبک‌هایی از جدول‌کشی در متون ذکر شده‌است؟ در مقالۀ پیش‌رو در مرحله نخست متون به روش تحلیل محتوایی مورد بررسی قرار گرفته و سپس سبک‌های مطرح‌شده در متون در نسخ خطی شناسایی و معرفی شده‌اند و برای جمع‌آوری اطلاعات علاوه بر اینکه متون منثور و منظوم در بازۀ زمانی مدنظر مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته‌اند، تمامی نسخ خطی همزمان با متون نیز در کتابخانه‌های مجلس و ملک و دانشگاه تهران مشاهده و مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. در نتیجۀ این پژوهش تعاریفی دقیق‌تر برای هر دو دسته از جداول ارائه شد، ضمن اینکه با توجه به متون مشخص گردید که پیشینۀ جداول‌ کاربردی در نسخ خطی به پیش از اسلام باز می‌گردد، هرچند که قدیم‌ترین جدول کاربردی در نسخ اسلامی موجود، متعلق به قرن چهارم قمری است و در مقابل، واژۀ جدول در معنای جداول‌ تزیینی از قرون پنجم و ششم در متون بکار برده شده‌است و این در حالی است که از قرون اولیه جداول تزیینی در نسخ خطی (مصاحف) دیده می‌شوند. سبک‌هایی از نحوۀ جدول‌کشی همچون جدول سه‌تحریر و سیمین و شنگرف، نیز در متون آمده که اغلب آنها نیز در نسخ خطی تا پیش از قرن نهم شناسایی شده‌اند.